Yolanda Castaño: un banzo máis na escada iniciada por Rosalía de Castro

Amiga Yolanda, xa estamos bastante afeitos á precocidade na nosa literatura, pero ver nas túas mans unha obra premiada e sacada do prelo nin máis nin menos que por “Espiral Maior” con tan só 17 anos como foi Elevar as pálpebras… Como te sentiches perante semellante realidade?

Levaba escribindo dende os sete aniños e aquilo foi loxicamente un soño feito realidade, un salto cualitativo e un estímulo para continuar. Para seguir adiante máis, e sobre todo mellor.

E non digamos chegar con semellante aval á Universidade e mergullarte naquel fervor literario finisecular…

Os supostos ‘avais’ a esas idades poden ter unha dobre cara… Calquera notoriedade estorba, molesta, é cuestionada ou mesmo atacada. Hai que facer un dobre esforzo para desenvolver o teu traballo e, ademais, desouvir os paus nas rodas, o que require un extra de enerxía, confianza e capacidade de concentración.

Ano 1998, dúas obras (Delicia e Vivimos no ciclo das Erofanías), premios e publicación. Isto xa non é unha circunstancia senón que pura realidade dunha voz poética para abandeirar a nosa poética contemporánea…

Para nada. Iso é consecuencia dun momento de efervescencia creativa, froito doutro momento de efervescencia puramente vital: a xuventude e as súas paixóns, xenios e ganas, implacables e imparables. Era un bulir de ideas e de emocións loitando por saír. Máis tarde todo se aplacou e ralentizou ata o actual ritmo. Alén diso, tiven certa fortuna de público e crítica, sumados a un momento -cando menos- máis propicio ca este, que fixeron máis posibles esas publicacións.

A maior parte das túas obras viñeron avaladas por importantísimos premios poéticos (“Fermín Bouza Brey”, “Johan Carballeira”, “Crítica española”, “Espiral Maior”…). Segue a nosa poética contemporánea necesitando imperiosamente desta promoción?

Un premio, amais dun certo incentivo que resulta agradable, significa efectivamente un pequeno ‘extra’ de promoción e visibilidade para o libro en cuestión; pero sobre todo é unha vía directa para a publicación (nunca me presentaría a un premio que non conlevase a edición da obra, claro). Iso, no medio dun sistema editorial cada vez máis precario, é un plus que acaba por ser moi necesario, claro que si. Ninguén ten garantida a publicación neste país e, a falta doutros apoios á produción literaria de maior calado, os premios son unha boa saída. Por se fose pouco, lamentablemente para o sector, non todas as editoriais galegas son serias á hora de pagar dereitos de autoría, polo que –sobre todo para os e as poetas- un premio polo menos significa un pequeno beneficio a cambio dun traballo de anos.

Rexeitamos plenamente falarmos de literatura con voz de muller por cuestións obvias, pero sen embargo temos que recoñecer o forte pulo que mulleres poetas aportaron á nosa poética contemporánea, ou non? Canto lles debemos a voces como Luz Pozo, María Xosé Queizán, Helena Villar Janeiro, Xohana Torres…?

Efectivamente non se pode falar dunha poesía cun membrete que a cualifique absurda e uniformemente como “poesía de muller” (tan ridícula como unha suposta “poesía de home”), pero si podemos falar das diversas poéticas de mulleres, obras literarias abordadas por autoras, en moitísimos casos –ademais- cunha patente marca de xénero. Aí hai calidade, diversidade, diría que ambición literaria, incansable procura, e mesmo capacidade de risco. Abofé que as achegas son incalculables e tanto lles debemos. Moitas abriron os camiños para nós e trazaron modelos novos, logo de que o fixera a gran Rosalía. Propuxeron sendas distintas e amplas, auténticas e comprometidas coa palabra. Dado que o discurso literario estivera durante séculos en mans masculinas, por forza a incorporación da muller a ese discurso vai traer un aire fresco que xa non terá volta atrás.

Con todo, debemos ser coidadosos, atender a cada achega en particular e non entusiasmarnos autocompracentemente co mero feito da autoría feminina ou co fenómeno que en si mesmo significou.

Posúes unha capacidade de comunicación do máis salientábel, unha interacción co público que fai que incluso sexas máis coñecida en xeral por este aspecto ca pola túa escrita. Que supuxo, e supón, esta faceta para ti e para a túa obra literaria?

Na túa amable e interesante pregunta sobra o “incluso”, ou ben non se trata de que eu teña máis capacidade para a comunicación que para a poesía. Trátase simplemente de que a canle pola que vai a comunicación (penso que estamos maiormente falando dos medios) é masiva, mentres que a poesía é –sempre foi e seguirá sendo- minoritaria. É imposible que ambos ámbitos compitan, nin aquí nin ningún país posible. (É moi sinxelo e de sentido común: se o poeta máis famoso de España, ou de Portugal, ou do Xapón, comezase a traballar nun programa de tv, dende ese mesmo día pasaría a ser máis coñecido pola tv que pola súa poesía, obviamente, xa que moi pouca xente le poesía e moita ve a tv). Para ben ou para mal, ambos os dous eidos son pouco permeables: poucos televidentes se converten da noite á mañá en lectores de poesía, non é tan sinxelo. Iso implica que traballar na tv non incrementou moi significativamente os meus lectores/as. Parafraseando á gran Sofía Mazagatos, a min pásame moito aquilo de que moitos “me seguen, pero non tiveron aínda a oportunidade de me ler”… Hahaha. Alén diso, se de cando en vez, a raíz das aparicións nos medios a alguén lle entra a curiosidade por botar a man a un libro de poesía galega actual, meu ou de quen sexa, pois estupendo. Recoñezo que certa visibilidade pode axudar algo a que se acheguen ao teu traballo, sen ser ningunha panacea. Finalmente, cando falamos de ‘comunicación’ en xeral (e aínda que obviamente a poesía tamén o é) é lóxico que esta siga a ser unha linguaxe máis ampla que a poesía. Chega máis e máis doadamente. Ler poesía require un esforzo, e é un esforzo que non todo o mundo está disposto a facer.

Tras algo máis de cinco anos abandonas “Cifras e Letras” (“Verbas van”). Foi realmente para te dedicar á arte literaria ou ben porque consideraches que esa etapa na túa vida estaba finiquitada ou que te estabas encadrando?

Supoño que un pouco polas tres, xa que non son incompatibles entre elas –máis ben ao contrario!- e mais por algunha outra máis. Por unha banda mudaban os horarios de gravación ata un punto que se me faría moi incompatible coa actividade literaria (a que eu ofrezo e tamén a que eu xestiono, cando neses 5 anos e medio sempre puidera compatibilizalas sen problema), pola outra entendía que en “Cifras e Letras” tampouco podía aprender moitas cousas máis (é importante seguir aprendendo sempre, saíndo da túa ‘zona de confort’ e medrando) e, para máis inri, xusto me ofreceron nese tempo dúas bolsas internacionais de creación en residencia (en Rodas e Munich). Semellaba que debía escoller entre continuar sendo ‘a chica de Cifras e Letras’ ou profundar naquilo que levaba verdadeiramente amando dende tantos anos atrás. Escollín ser máis pobre pero máis libre e feliz, traballando moitas moitas horas, pero nalgo que me apaixona.

Antes falamos da interacción. Interactuaches a túa lírica coa música, coa imaxe, co audiovisual… Mais, como xustificar a interacción entre poesía e gastronomía (Cociñando ao pé da letra)?

Nese libro tratamos de descubrir canto se parecen entre si todos os procesos creativos, e a cociña tamén o é. Escollín a 22 dos mellores escritores/as galegos/as de todos os xéneros literarios e pedinlles dúas cousas: que reescribisen unha receita coa que tivesen algún vínculo emocional –e a abordasen dende un alento literario, non técnico ou teórico- e que logo a cociñasen para nós. Ingredientes, doses, condimentos… Comprobamos canto se parece o modus operandi dun creador/ou creadora xa sexa enriba da páxina en branco ou sobre o mesado da cociña.

E conectando co anterior, non podemos deixar pasar sen que nos fales de “Tender a man”.. Como xurdiu esta iniciativa de mestura de poesía, danza, imaxes, perfomance…?

Xurdiu ao tratar de crear un diálogo da poesía con outras linguaxes creativas como as que mencionas, un diálogo que pode resultar moi rico e estimulante, capaz de ofrecer ao lector/a máis asideiros, máis pistas. Este tipo de proxectos colectivos, nos que distintas disciplinas artísticas serven a un mesmo contido, teñen tamén a virtude de facernos transcender a soidade da escrita, aprendendo a achegarnos ao outro, ao código dos outros, enriquecéndonos con esa ollada dende fóra capaz de darnos respostas, ou quizais de propoñernos novas cuestións.

Desde logo que na túa poética acharemos todo tipo de temáticas, pero por que a maior parte da crítica salienta o tema erótico da túa poesía? Non será que aínda perviven certos tabús na literatura?

Non creo que a crítica documentada saliente tanto esa temática, dado que non a volvín tratar dende o ano 1998… Creo que o que ocorre é que os comezos de calquera escritor ou escritora –máxime se son, se cadra, tan profusos e ‘movidos’ coma o foron os meus- tenden a eclipsar a evolución que veña despois. Niso, os medios de comunicación tamén fan moito: teñen présa por encadrar e simplificar en tres trazos. É certo que o noso pensamento é limitado e tendemos a caracterizar simplistamente para poder manexar mellor as ideas. Os lectores/as pouco atentos poden correr o risco de descansarse nese encadramento doado, acomodaticio e limitante, en lugar de esculcar de máis preto todo o que veu despois dos anos 1995-98. Á vez, pode que a algún tipo de persoas lles chame tanto a atención o tratamento do corpo ou da sexualidade que xurda unha vez máis ese efecto ‘eclipsador’ do resto de contidos.

Que pensas deste dito de Octavio Paz: “Erotismo e poesía: o primeiro é unha metáfora da sexualidade, a segunda unha erotización da linguaxe”?

Dende logo que, en poesía, a linguaxe se comporta dunha forma altamente erótica! Por unha banda: buscona, incitante, imaxinativa na súa procura de sensacións; pola outra: velada, suxerindo sen mostrar de plano. Mesmo diría que, en poesía, ás palabras ata lles atrae o intercambio de parellas! buscan novas compañías e horizontes que lles traian novas paixóns…

Cando dis que “non quero aprender a chegar senón que a saír” a que te refires? Sentes encontrarte nunha burbulla da que te queres liberar?

Eu creo (con dúbidas, porque en poesía nunca se sabe de todo o que se quere dicir) que ao que me refiro é a saír de moitos lugares comúns, de moitas cousas e de moitas ‘zonas de confort’. Non dar nada por feito, non nos sentar sobre preconceitos ou xuízos a priori, non nos apoltronar aí onde máis cómodas e autoindulxentes nos sentimos, non nos aburguesar de máis, non nos facer fortes entre os círculos que nos aplauden, non dalo todo por sabido.

A túa proposta da creación de “Poetas di(n)versos” xurdiu como unha maneira de demostrar que a lírica é universal ou máis ben como unha forma de facer convivir a nosa poética con outras poéticas exteriores?

Supoño que ambas ideas son boas, compatibles e estaban –entre outras- na raíz do que me levou a impulsar este ciclo mensual de lecturas poéticas. A vontade de poñer en valor o que se fai hoxe en día en Galicia, mentres abrimos os ouvidos cara todo o que se escribe no resto do mundo. Ao mesmo nivel: sobre as táboas do mesmo escenario. E facendo do galego a lingua de comunicación, xa que todos os poetas (dende EEUU ao Xapón, dende Canadá a Siria, de Exipto ata Eslovenia, dende Cuba ata a China, da India ata o Perú; en linguas masivas ou minoritarias) recitan na súa lingua orixinal seguidos de traducións ao galego. Así, sen movernos do país, podemos catar a contemporaneidade poética mundial e facelo dende a nosa lingua, tomando o galego coma un vehículo capaz de facer esa poesía universal tamén un pouco nosa.

Poderiamos dicir que ti escribes para autodescubrirte ou para que desde o teu eu a túa poesía chegue ás demais persoas verbais? E ao mellor aquí poderiamos falar da túa obra Libro da egoísta onde semella que estás a falar coas outras Yolandas…

Canto máis nova fun, máis falei do meu ‘eu’ porque sentía que era do pouco do que podía falar con honestidade e coñecemento de causa. Sería arrogante falar do que non coñecía e daquela practicamente só me coñecía a min, e pobremente. Mais falaba da persoa que mellor coñecía para que me funcionase de trasunto de calquera outra persoa, ti mesmo ou aquela outra. A poesía adoita ser ese punto de encontro entre as emocións humanas: les a dor do poeta e ves reflectida nela a túa propia dor. Ademais, xa dixen que a poesía sempre me pareceu o xénero máis ‘egoísta’, porque acabas falando sempre de ti mesma, da túa propia visión do mundo, por moito que esteas a retratar unha paisaxe, por exemplo. Efectivamente, en O libro da egoísta a cuestión da identidade era central no poemario, unha procura natural nunha escritora de 26 anos: atopar quen somos no escenario actual de mendacidades, imposturas, modelos impostos e globalización era toda unha aventura.

E máis contemporaneamente decides abandonar un tanto esa preocupación polo teu “eu” e vaste máis cara ao universalismo, e estamos a nos referir á túa obra máis recente, A segunda lingua. A que se debe este cambio temático?

Non se trata tanto de “universalismo”, pero si que hai un abandono do eu, supoño que lóxico nunha etapa máis madura (os anos pasan para todos e todas) e na que os ollos e a cabeza se pousan máis no Outro. A relación coa outredade sempre é fonte de deslumbramento e de conflito, e supoño que ambos están n’A segunda lingua. Son unha persoa adulta e enfróntome ao mundo, mesmo viaxo por el e entro en contacto coa estranxeiría. Sempre trato de ser eu mesma no que escribo, e o meu momento vital reflíctese no meu traballo literario.

Ademais do erotismo, tamén nas túas obras subxace de continuo o tema do feminismo… Até cando se terá que seguir enarborando esta bandeira na procura da igualdade?

O feminismo como tema non penso que estea de xeito obxectivo e programático nos meus poemarios. O que si que aparece é unha marca de xénero, unha referencia da miña condición de muller. Nese sentido si que podo, entre liñas, sinalar toda unha serie de problemáticas asociadas a ela. Non podo agacharme, e se hai algo que sinto que me pesa sobre os ombreiros e vén a conto pronuncialo, poñereille voz como a que máis. Iso é precisamente algo que a poesía si pode facer: nomear, poñerlle nomes ao que ocorre, ao que nos afecta, ao que afecta á metade da humanidade.

Por outra banda e xa nunha dimensión máis social e política, creo que lle quedan moitas décadas ao feminismo para seguir enarborando a súa bandeira. Isto é dous pasiños adiante… e outro e medio atrás.

E continuando co anterior tema, houbo repercusión positiva a raíz daquel manifesto a prol dunha maior presenza da muller na RAG?

As repercusións non sempre deben ser lidas nunha clave inmediata, figurativa ou directa. Pero, precisamente continuando eu tamén co meu discurso da anterior resposta, aquela campaña serviu para nomear –ou visibilizar- unha realidade. Ese é o único xeito de sensibilizar sobre ela. A sociedade, a colectividade, vai tomando conciencia das cousas e resulta tan felizmente mudable como felizmente capaz de mudar as cousas. É fermoso que o contexto, o ambiente, en definitiva a sociedade, se vaia adiantando ás accións das institucións.

Fuches unha das fundadoras de “Letras de Cal”, “Valdeleite”. Que importancia tiveron estes proxectos no seu momento e non botas de menos proxectos semellantes na actualidade para que novas escritoras e novos escritores poidan ter un espazo para as súas primeiras publicacións e non teren que agardar por amizades puntuais ou algún que outro premio?

De pouco serven as “amizades puntais” se se quere facer carreira seria no sistema editorial, o cal se encontra –efectivamente- ben adelgazado. Os premios poden ser unha vía para publicar, cando de veras hai talento.

Así a todo, nos anos 90 (década na que se desenvolveron os proxectos que nomeas) non tivemos unha plataforma tan accesible, económica, sinxela e ampla coma a que poden ter hoxe en día os rapaces e rapazas que escriben: a rede. O que antes trataban de facer os ‘fanzines’, os recitais, as revistas independentes ou os proxectos editoriais alternativos, hoxe viuse totalmente substituído por internet. A rede cobre agora ese espazo: un escaparate no que darse a coñecer, testarse ou probar a obra propia. Cada época ten as súas circunstancias, as súas condicións e tamén as súas canles; dende logo aqueles proxectos non terían xa case ningunha cabida no mundo de agora.

Chus Pato fixo unha escolma poético-musical so o título de Nacer é unha república de árbores… ti algo semellante con Edénica… É unha maneira de procurar un novo camiño para a poesía ou máis ben será isto debido á falta de cantautoras e cantautores para a nosa lírica?

Só foi outro experimento máis, outra forma de mestura de poesía e son, outra vía de introdución da poesía noutros ámbitos, a través doutras canles e medios, os que quizais poderían chegar a facela máis amable. Era un xeito de intentar seducir a novos públicos para a poesía, capaces talvez de escoitala máis doadamente, de se achegar a ela grazas á música. Nunca deixo de explorar.

A túa obra poética xa figura traducida a varios idiomas… Até que punto a tradución da obra poética difire da tradución doutro tipo de xéneros literarios?

A poesía é o xénero no que máis conta a forma, as propias palabras que empregas, esas e non outras (polo seu son, polas súas implicacións na túa cultura, pola súa simboloxía…). Trasladar cada un deses pequenos universos que as palabras son, a outro idioma, require dun esforzo grande, bastantes recursos, fondo coñecemento do código poético, enxeño e tamén algo semellante á empatía. Non descoidar o ritmo, copiar o efecto que produciu a palabra sen copiar a palabra, ou reproducir o mesmo ton e estilo do autor/a traducido/a teñen o seu aquel…