Miguel Sande: “A función da literatura é reinterpretar a vida, non reflectila”

Amigo Miguel, antes de nada hai algo que nos chama a atención e é o de situares como o teu primoxénito a Á alba pide conmigo vivir e desbotares aos fillos literarios anteriores… por que esta hipotética desherdanza?

Por quedarme cos libros que considero poden ter un maior interés, que poden aportar algo nin que sexa minimamente. Ao final son tres, catro libros os que ao cabo resumen a traxectoria dun autor ou un só ás veces e con sorte, e iso se a alguén lle importa, claro. E un deles pode ser este primeiro libro de teatro que acabo de reeditar agora en “Toxosoutos” –revisado e actualizado- co título Sabes que mamá quería ser bailarina, ao cumprírense os 30 anos daquela primeira edición de Á alba…. Escribino con 19 ou 20 anos. Tivo unha excelente acollida, uns artigos entusiastas no seu momento de Anxo Abuín e Manuel Vieites, entre outros; foi traducido ao español e incluído en La Nueva Dramaturgia Gallega. Posteriormente foi incluído no volume Elas, que din, (en Biblos), con tres textos teatrais propios que chegou á votación final do Premio Nacional de Teatro. Hai algún máis, non sei se o libro sobre Cuba, que mestura xornalismo e literatura; as dúas novelas, Se algún día esta muller morta e A vida fóra e os poemas do deserto. Non sei, o tempo dirá e se non di nada, tampouco non importa.

Un equivócase moitas veces co que publica e non pasa nada; en especial se apostas por unha escrita de certo risco, con vontade sempre anovadora, ese afán, e as máis das veces fracasas pero creo que son quen de poder acadar algunha vez ese propósito. Iso si, queda atrás ao mellor unha traxectoria máis irregular pero que? Que máis ten? Francamente, dubido que lle interese a alguén; máis, no tempo que ha vir. Todo vai a demasiada velocidade, esta é unha etapa case que dixital, estamos nunha revolución tecnolóxica que non fixo máis que comezar e os libros como obxectos físicos aseméllanse, cada día máis, a cadaleitos.

Ser xornalista lévate a que na túa escrita aparezan aspectos moi puntuais da realidade cotiá que con outras profesións non terminarían vendo a luz literaria?

Ser xornalista condiciona a miña visión da escrita, en particular da narrativa. Completamente. Ao xornal no que traballo chegan decote informacións de todo tipo, historias que un nunca imaxinaría, eu alomenos non sería quen; incribles. Así un día tras doutro. Iso fai que centre a miña atención como autor máis na expresión, na linguaxe mesma como aventura, e na estrutura e concepción da novela ou do teatro e sexa aí onde trate de anovar, de abrir camiño. Non hai historia máis interesante que a propia aventura persoal. Do cotián. Por exemplo, en Se algún día esta muller morta, a miña primeira novela, coa que gañei o Premio Repsol, a protagonista é unha muller maltratada psicoloxicamente co seu interior en ruína. Esa muller existe, estiven a escoitala durante cinco ou seis anos, tomamos moitos cafés nese tempo e seguín todo o seu proceso de recuperación. Primeiro elaborei unha reportaxe para o xornal e posteriormente –seis anos despois- veu a novela. Eu, home, tiña que ser fiel á voz desa muller para reflectir toda a autenticidade. Ese foi, acaso, o meu mérito: a fidelidade a esa voz dela, porque a da novela é a voz auténtica desa muller. Non tiña outra opción (Logo adaptouse a unha obra de teatro nunha montaxe de Bengala Producións cunha interpretación magnífica de Amalia Gómez). E poñer tamén a atención na estrutura da novela: na 1ª parte o personaxe dela con frases rotas, sempre, como adoitaba explicarse; na 2ª parte só os escenarios, con esa muller ausente para que así gañase máis forza o seu personaxe, as súas palabras, e creo que gañou forza así. E aínda unha terceira parte cunha mirada obxectiva tras dela, a maneira dunha cámara. Esta novela estivo entre as seleccionadas tamén no seu momento para o Premio Nacional de Narrativa.

Na segunda novela, A vida fóra, o personaxe é unha anciá, María, en cadeira de rodas que ve pasar os días, a vida, a través da ventá ata que lle constrúen un edificio diante e lle quitan o único que lle quedaba: a vista. O recurso que queda aí é a imaxinación da vella María: ela é unha anciá con pensamento de nena, produto da perda de memoria, dun inicio de Alzhéimer. E comeza a morrer polas palabras e coas poucas que lle van quedando hai que defender a novela. Ese pensamento infantil, de nena, é fundamental para que a novela poida lerse cun sorriso ata o final. Por iso agocha a comida e as medicinas, e toma conguitos na vez de medicamentos, un cada dúas horas ou dous ou unha presada deles e quere ir morrer coas uñas pintadas e en tren, no tren que sae os luns á noite da estación, que está detrás da obra (para ela todos os días son xa luns e todo está detrás da obra, o que fai que esperte a súa imaxinación de nena). É naïf. Esa anciá é a miña propia avoa, de nome tamén María e en cadeira de rodas sempre onda a ventá, á que escoitei durante 15 anos ata aprender a súa linguaxe, a súa expresión repetitiva: deixoume unha presada de palabras, as que emprego na novela e a circunstancia, simple pero terrible, que envolve a noveliña de principio a final –á que ela é allea e tamén o lector ata as últimas páxinas- tamén é certa. Tamén é. Nese personaxe pretendín que se visen representadas todas as avoas de Galicia, por iso a novela ten esas pinceladas “etnográficas”, o tempo do estraperlo, da posguerra, pero tamén o tempo de hoxe, dos centros comerciais, etc, todo cunha mirada naïf.

E perdón pola extensión.

Á alba pide conmigo vivir está baseada nunha experiencia que vivín tamén en primeira persoa e Ninguén chorou por nós é como a segunda parte; tamén xorde dunha historia para o xornal: o desafiuzamento dun labrego, un arrendatario histórico que perde a terra que traballa o mesmo día no que a súa filla le a tese na facultade. Parto dunha historia real para reinterpretala, iso é a miña literatura. Esa é para min a función da literatura, reinterpretar a vida. Non reflectila sen máis, iso xa se ve na rúa.

Temos visto por algures que ías publicar unha obra titulada Furtivos… Que pasou con ese fillo? Transformouse noutra obra?

Quedou en nada, como outros moitos proxectos, pero de todos se aprende ao final. E sempre se aproveita algo.

Normalmente cando alguén escribe unha obra de teatro soe pensar directamente na súa posta en escena, mais para ti vén a ser tan importante, cando menos, o teatro para ler… tanto peso ten para ti o texto?

Si, claro. O teatro tamén é Literatura, en maiúsculas. Isto que parece obvio aínda hoxe custa que o entendan nalgúns casos. Cando escribín Á alba pide conmigo vivir, o monólogo dunha moza universitaria que queda embarazada cursando o último ano de carreira e debe decidir que facer, non ocultei a miña condición, grande ou pequena, de poeta. Entón non había aínda premios para obras de teatro na AELG, por exemplo, e hai ata quen dubida que o teatro sexa Literatura, que sexa tamén para ler. Por suposto, a representación é a vida do teatro. Pero se queremos que perdure –o texto- ha ser Literatura. É unha pelexa case que inútil, non hai máis que ver os libros contadísimos de teatro que se editan, practicamente ninguén os le, non teñen saída. Pero eu persisto. Escribo teatro coa mesma intención, o mesmo afán, con que afronto un texto de narrativa ou a poesía. O mesmo coidado. Sen esquecer, xa máis maduro, a representación. (Están a traballar agora na adaptación ao teatro da novela A vida fóra; é curioso, represéntanseme as novelas case que máis que os propios textos teatrais, que tampouco non son máis que tres).

Dando os teus primeiros pasos na literatura resultas finalista do importantísimo certame de teatro para noveis “Calderón de La Barca” coa obra Á alba pide conmigo vivir no ano 1985. Que supuxo para ti este recoñecemento?

Nada especial.

Ah, e esta obra tocando un tema que aínda daquela non deixaba de ser semi-tabú… Puido ser esta temática parte do recoñecemento?

Si, xa dixen, é o monólogo dunha rapaza universitaria que queda embarazada estudando en Compostela e debe tomar unha decisión. Teríase en conta o tema e, supoño, non sei, a escrita, coidada, literaria. (O curioso é que foi o Servizo de Publicacións da Xunta naquel tempo quen publicou a primeira edición desta obra a pesar da temática, supoño que non a leron, claro; por recomendación de Ramón Piñeiro e grazas á sensibilidade e atención de Cotarelo. Curiosidades. Naquel tempo apenas se publicaba teatro, aínda que estaba aí o traballo de Pillado e M. Lourenzo cos cadernos e non sei xa se Ribadavia; pero non avanzamos moito niso). O tema desta obra segue de plena actualidade. Ha selo sempre.

E recentemente sae Sabes que mamá quería ser bailarina… nova publicación, revisión, novo título… pero unha obra que aínda segue a ser actual… Tan pouco mudou esta nosa sociedade ou, máis ben, aquela obra xa era un agoiro moi atinado da sociedade futura?

É o que dicía antes, a temática segue a ser actual; seráo sempre porque o texto céntrase no momento mesmo no que ela, a rapaza, ten que tomar unha decisión (a da moza está clara) e iso non cambia co paso do tempo; cambiarán as circunstancias, haberá máis ou menos supostos, pero a decisión hai que tomala, a muller debe tomala; supoño que ese foi/é o acerto. Concibila así para que supere o paso dos anos, e van xa 30. Pode suceder hoxe e sempre.

E seguindo co teu teatro, “Premio Rafael Dieste” (1998) coa obra Ninguén chorou por nós… un gran recoñecemento a nivel galego e posta en escena… Con estes premios xa realmente se sente alguén escritor de teatro, ou non?

Síntome escritor.

E nesta obra quizabes pensases máis na posta en escena ca no propio texto… e dicimos isto porque hai elementos abondos alleos ao texto en si que cobran unha grande importancia nesta obra…

Non, coidei o texto, a expresión literaria como en todos os demais. De feito, precisamente por iso, por esa expresión moi narrativa, é un texto moi aberto a infindade de interpretacións. Moi descritivo. Moi difícil de levar a escena. Así foi, un fracaso.

Cando viches unha obra túa sobre o escenario (Ninguén chorou por nós) que sentiches? Ti que, eras o pai da obra, fuches moi crítico ao ver aquela libre adaptación?

Sentín desacougo. Fun respectuoso porque era un texto moi aberto e houben de aceptalo. Pero non volvín a escribir teatro ata moitos anos despois. (Non obstante, había un par de escenas moi especiais, creativas, por exemplo a proxección en vídeo do labrego fumando un último cigarro ao pé da vivenda despois de ser desafiuzado; unha imaxe inesquecible, e algunha outra, sementando a terra). Sen embargo, coa adaptación teatral da novela Se algún día esta muller morta e coa inmensa interpretación da veterana actriz Amalia Gómez sentín xa unha fonda satisfacción. Quedoume gravada para sempre. Especial, moito. Sen embargo, ese papel dela non mereceu sequera unha nominación, non sei.

Por outra banda, tamén vemos que o monólogo está bastante presente no teu teatro (Á alba pide conmigo vivir // 39 veces chao) Por que este monólogo teatral? Será pensando máis ben na súa lectura?

… eses proxectos pedían esa concepción, simplemente. 39 veces chao, por exemplo, é o monólogo dunha muller a través do teléfono móbil e as sete chamadas van marcando o ritmo. Pensei que gañaba interés e riqueza o texto se só falaba ela e se intuían as palabras del. Permitíame unha maior creatividade, algo máis de orixinalidade quizáis tamén.

Pero temos que dicir que quizais o teu bautismo literario fose na lírica, aínda que a túa eclosión lírica fose coa obra A palabra soterrada con eses versos nados en pleno deserto e nun pobo ao que se lle oculta o seu futuro, a súa palabra…

Os poemas do deserto escribinos entre Tunicia e Alxeria. O deserto impresionoume; os poemas tratan de vez sobre o deserto interior. Alí non sentín en ningún momento a soidade; sentina despois, curiosamente, na cidade e nos centros comerciais. Espiral Maior sacou entón unha edición coidadísima. Ese é para min un deses tres, catro libros que quixese que me representasen, os poemas do deserto.

A túa primeira novela foi Se algún día esta muller morta (I Premio de Narrativa Breve Repsol, 2006), unha noveliña baixo o formato do monólogo interno dunha voz feminina onde a opresión da persoa e os sentimentos loitan e que conducen ao illamento… Por que narrar esta dura realidade, por outra parte desgraciadamente tan real?

En parte xa o expliquei antes. Xorde dunha reportaxe que elaborara primeiramente para o xornal. Despois seguín escoitando a esa muller durante anos, cinco ou seis, creo que seis anos, moitos cafés, moitos silencios tamén. Ata que pensei en darlle voz, a súa propia voz, a dela, auténtica, como testemuño excepcional. Eu debía coidar a linguaxe, reproducila con fidelidade, absolutamente, e buscar a estrutura axeitada –anovadora para lle dar certa altura, enlevala do cotián- para facer unha novela diferente, un tanto especial.

E falando da túa última novela (A vida fóra) chámounos abondo a atención que o xenial dramaturgo Manuel Lourenzo a definise como “un monólogo teatral”… Outra volta o monólogo… e ti para rematala falas dun “longo poema para ler”. Teatro, monólogo, lírica, lectura… Como inserir todas estas túas características nunha soa obra?

Iso é o mellor que se me pode dicir, dáste conta? O que anceio escoitar. É narrativa, é teatro, é poesía. Pero sen os marcos que sinalan os xéneros, non; inseridos na noveliña. Hai que quitar os marcos que definen os xéneros pero con talento, con intelixencia, non ao besta, con absoluta simpleza, non, así non. Adóitanse ás veces mesturar cartas nunha novela, poemas, ensaios, ata debuxos, iso é –como digo- unha simpleza; demasiado fácil, iso non é inserir, eu alomenos enténdoo así, con todo respecto. E está ben? Gusta? Interesa? Anova? Anova?? Hai críticas que puxeron esta noveliña no máis alto, algunha extraordinaria, case que no ceo, e outra –unha só- que a puxo polo puto chan. Eu pregunteime como podería ser iso, foi curioso tratándose da mesma novela. Foi moi curioso, si. Concluín que é o que ten buscar o risco, tratar de escribir doutra maneira. Que sentido ten escribir sobre o que xa está escrito por outros? E de seguro que mellor. Para min ningún, é unha perda de tempo.

E seguindo con esta obra… un monólogo da protagonista (María), unha persoa maior estática que fai un duro percorrido pola súa vida pasada e, como non, da historia… Por que esta dura historia como eixe desta obra?

Pois en parte tamén o expliquei; creo que me excedín nas respostas ás primeiras preguntas. A anciá María é a miña avoa; unha vella –con todo cariño e respecto a esta palabra que hoxe parece que non queremos usar- con pensamento de nena. Unha anciá con pensamento de nena. Esa é a frase que resume a novela, case que o resume todo: a expresión, a súa linguaxe. O xeito de falar dela é o dunha pequecha, unha nena, por veces e cada vez van morréndolle máis palabras. Porque ela comeza a morrer polas palabras. De feito adoece por un último chocolate quente e ten máis medo a que lle morra a palabra chocolate (pois despois non podería pedilo) que á súa propia morte; ao cabo, aínda que pide por ir morrer en tren cada noite e coas uñas pintadas, a anciá María ten máis gañas de vivir que ninguén. É unha novela que se le cun sorriso ata o final. E como creo que referín antes tamén, incluín pinceladas do pasado, etnográficas, con esas poucas palabras que lle quedan xa a ela, para que todas as avoas do país se sintan de algún xeito representadas. Esa foi a intención. Que todas as nosas avoas puidesen verse representadas na vella María. Con moito cariño e respecto.

Na túa novelística vemos unha moi clara ruptura co que literariamente entendemos por narrativa… É deliberada esta ruptura ou simplemente que para ti neste caso o importante é o que se narra por riba do apartado textual?

Absolutamente. Creo que xa o vin explicando, falando de risco. E agarda aínda e verás. Pero, claro, esa ruptura non sempre se entende nin sempre sae ben, tes moitas posibilidades de fracasar e eu seino, e acéptoo aínda que ás veces doe. Teño fracasos estrepitosos. Pero esencialmente é o meu mirar así, non sei mirar doutra maneira. Ao mellor é que teño a poesía apozada no mirar, aínda en situacións duras, porque a temática das dúas novelas é dura. Pero non sabería facelo doutro modo. Para min o difícil é escribir dun xeito máis convencional, porque non sei; sáeme así. E está detrás tamén a influencia do xornalismo, de 29 anos xa no xornalismo, case que tantos como na escrita. Pero todo está detrás do mirar propio, o mirar é fundamental. É polo mirar.

Tamén chama a atención o protagonismo feminino na maior parte das túas obras (teatro, narrativa…). Por que este protagonismo? E así o vemos no mesmo título onde se recollen as túas tres primeiras obras teatrais, onde dúas teñen esta característica (Elas que din)…

Porque a experiencia foi esa, como contei, non ten máis segredo. As protagonistas eran mulleres, pero nun principio non me decatara diso, decateime nese volume precisamente, de aí o título (Elas, que din), porque mo advertiron, aínda que en Ninguén chorou por nós o protagonista é principalmente un home, labrego, arrendatario histórico. Pero tamén penso que ese feito non me beneficiou demasiado ao ser eu, o autor, home; no caso da muller maltratada, por exemplo, non sei, pode xerar ata desconfianza. Normal. Por iso é importante explicar como xorde e por que esa novela, o fin último: dar autenticidade á verdadeira voz desa muller maltratada, reproducila como se se tratase dunha gravación, con esa absoluta fidelidade. Como un testemuño excepcional. Esa foi a concepción desa novela.

A túa última obra poética publicada titúlase Hoxe, que vén o vento do sur onde, ademais da reedición daqueles Poemas do deserto, aparecerá de novo unha temática moi semellante á da obra coa que acadaches o premio “Repsol”, ou non? Voz feminina, monólogo, maltrato…

Si, si, tratei de aproveitar para a poesía parte dese mesmo material. Só unha parte moi especial, é un tema difícil, complexo. A un dos recitais que ofrecín dese poemario na Coruña só asistíu unha muller, ninguén máis, e chorou conmocionada, dixo; foi o recital máis fermoso, especial, dos que dei na miña vida. Non o cambio por ningún outro.

E falando da túa mirada de xornalista, teremos que nos parar nun profundo ensaio teu verbo da realidade cubana (Cuba, doce e soturna), unha ollada obxectiva fuxindo daqueles subxectivismos aos que tan afeitos estamos de xentes que non son quen de respectar culturas e situacións doutros países… Por que este ensaio?

Aproveitei varias viaxes e aquelas experiencias un tanto excepcionais, cando tiven posibilidade de estar nos arrabaldes máis afastados e á vez de ser recibido nos pazos oficiais e no mesmo pazo do Revolución, ademáis nun tempo histórico moi especial, ano 91: vin a ocasión de escribir aquel libro, unha mestura de xornalismo e literatura. Hai poucas semanas souben que ese libro foi comentado agora no Café Barbantia, tantos anos despois, recomendado por un autor, Agrafoxo. Unha ledicia.

E para rematarmos imos empregar os teus dotes de agoirento… como ves o futuro do noso teatro? Ah, o do noso xornalismo?

Con certo optimismo; curiosamente o futuro do teatro véxoo con optimismo; isto pode estrañar, sorprender, pero vexo máis posibilidades no teatro que na narrativa e, por suposto, que o da xa case que desaparecida poesía. Ver hoxe un libro é ver case que xa un cadaleito. O teatro sabe de crises, sabe subsistir, ten capacidade por si mesmo para renacer das crises ata con enerxía e creatividade. Ademáis está a ESAD e comezou xa a dar froitos, moita xente nova. Agromarán. Faltan aínda ideas radicais, que rompan, para que poidamos estar aquí á vangarda, aínda sen recursos, ben sei que non os hai, pero han saír, estou convencido. Non os recursos, senón ideas máis radicais, rupturistas.

O futuro do xornalismo preséntase moito máis difícil e complexo para as novas xeracións. Estamos nun proceso de transformación, seica, iso cremos. Eu vexo máis ben un intento de transformación. Ninguén aposta hoxe polo xornalismo impreso, en papel. Sen embargo, creo que ha ter aínda máis vida do que nos parece. Internet é a inmensidade e a inmensidade non se pode abarcar. Por moito que queiras definir un proxecto dixital, na rede multiplícase a información gratuíta por infinitas canles e semella moi difícil concretar un proxecto que sexa viable, rendible, ainda que estean no intento. Vese que non é fácil, non o é. O caso é que, mentres, está a morrer o papel –pola doble crise: a económica e a competencia de Internet- pero confío na súa recuperación parcial, alomenos para ir resistindo. Tamén é certo que son dos poucos. Pero nin a Literatura ha morrer nin a información vai desaparecer; transformaranse as súas canles, serán outras as súas manifestacións. Somos seres creativos e precisamos saber.