Francisco Pillado Maior na estrada da Vida

Pepe de Bedelle

resplandores eternos

Ábrese o pano da estrada da Vida e zoa, todo toleirón, o irisado vento de Elsinor. Conversamos con Francisco Pillado Maior, un dos intelectuais máis sobranceiros (léase, fundamentais) da cultura galega contemporánea. Toda unha vida de loita, re(existencia), esperanza, liberdade, de maxia tamén.

Conversa de Francisco Pillado con Xosé Luna e Henrique Rabuñal co gallo da distinción como Republicano de Honra por parte da Comisión da Recuperación da Memoria Histórica. Círculo de Artesáns da Coruña, abril 2017

O neno que ficou ferido para sempre pola beleza lorquiana, “por el cielo va la luna con un niño de la mano”. O home que gusta de recuncar, unha e outra vez, nos clásicos. Que non acredita nas emocións “prefabricadas”, nin nas “bombas intelixentes”, nin nos “bombardeos humanitarios”, nin nos “danos colaterais”. O melómano que gusta do “divino” Beethoven. O intelectual que sempre optou por “Popularizar o Elitismo” e por combater a vulgaridade. O humanista que lembra que “debemos ser realistas e pedir o imposíbel”. O home que sempre subliña que o seu principal patrimonio é a súa paisaxe sentimental e afectiva. “Anxélica criatura irrepetíbel en sensibilidade estética e diafanidade ética”, en palabras de Xosé Manuel Beiras.

Pillado, di del Henrique Rabuñal, “é un exemplo e unha bandeira. Gastou a vida en facernos máis ricos moitas veces por camiños e atallos afastados do amparo institucional. É libre porque nunca quixo ser nin domado nin domesticado”.

Pilar Garcia Negro ten subliñado que “utilizou con proveito os talentos que lle foron dados (seu avó músico e compositor de enorme mérito; seu pai, bibliófilo e insubornábel xornalista) e púxoos a render ao servizo dunha resposta á abafante represión da ditadura; a alternativa a tanto silencio e tanta exclusión programada, na procura dunha cultura merecente de tal nome”.

Velaí –cóntanos Fernán Vello do que foi seu primeiro editor– “o home xeneroso e apaixonado pola literatura e pola cultura (non esquezo a música), na raíz lúcida do “edere”, sen pedir nada a cambio, vontade férrrida e elegante, corazón no límite do fogo e da auga, entregado á causa dun país tantas veces ingrato…”

En definitiva, unha das mentes máis lúcidas do país. Toda unha sinfonía vital, ética e estética en perfecta harmonía. Sensíbel e brillante, erudito e sinxelo, exquisitamente educado e valente(mente) crítico. Todo un poema humano. Toda unha lección de vida para non esquecer xamais.

De Pancho, como lle chamamos os amigos, aprendemos –logo de moitas horas de conversas No Pazo de Laiovento. Conversas con Francisco Pillado Maior (Espiral Maior, 2007)–, que non podemos, nin debemos renunciar á utopía, aínda que esta sexa (por definición) inalcanzábel. Que existen diferenzas abismais entre os corazóns dos seres humanos; entre o corazón podre e irreverente dos que fan chorar e o corazón ardente e admirábel dos que choran. Que a guerra, parafraseando a Paul Valéry, “é unha masacre entre xentes que non se coñecen, para beneficio de xentes que si se coñecen, pero que non se masacran”. Que o segredo da existencia non está no horizonte (léase meta) senón no sentido e norte do noso camiñar na estrada da Vida.

Por todo isto (como teño dito en repetidas ocasións), os versos de Roberto Blanco Torres, “Loitador, non te deteñas!//levas a verdade no peito!// e a Estrela que te guía// ten resplandores eternos!//” foron ensoñados pensando en homes coma el.

 “el sol, capitán redondo//lleva un chaleco de raso”

Francisco Pillado Maior nace un día do mes de maio de 1941 cando o fascismo xa está a brillar en todo o seu esplendor no noso país. Lembro unha anécdota que me tes comentado e que ten como protagonista a eses versos de Federico García Lorca…

“Si, unha anécdota bastante significativa e reveladora da miseria intelectual en que transcorren os primeiros anos da miña vida. Naquela altura, eu sería un rapazolo de seis ou sete anos, recordo que un día chegou meu pai e mostroulle con evidente satisfacción á miña nai unhas follas de papel mecanografadas. Decateime –con esa intuición que teñen os cativos– que, pola súa forma de falar, procuraba evitar a miña curiosidade. Logo gardounas nun caixón do armario. Tan pronto tiven ocasión, abrín aquela carpeta e comecei a ler. Leo e releo aquelas páxinas sen comprender moi ben o misterio que encerraban, mais, entre o misterio e o encanto de ler cousas como “por el cielo va la luna con un niño de la mano”, eu frecuentaba moito aquela carpeta agachada entre moreas de papeis. Un día, recordo que foramos visitar aos meus avós maternos, que vivían perto da Torre de Hércules, e xa ao atardecer saín dar un paseo co meu pai. O sol estaba radiante e a piques de se deitar no mar. Entón eu dixen: “el sol, capitán redondo, lleva un chaleco de raso”. Meu pai ficou abraiado e preguntoume cómo se me ocorrera tal cousa. Acababa de delatarme e confesei a verdade: que o lera nun dos papeis que estaban gardados no armario do seu dormitorio. A cara do meu pai mudou, preguntoume se comentara na escola algo sobre a existencia deses misteriosos papeis e pediume que gardase o segredo. Co paso do tempo souben que se trataba dunha antoloxía de poemas de García Lorca que o meu pai tivera a paciencia de maecanografar, grazas a un amigo que conseguira o libro, posibelmente na Arxentina.”

Paco Lareo, Avelino Pousa Antelo, Xosé Luna, Francisco Pillado, Olimpio Arca. Homenaxe no Teatro Principal da Estrada, organizada por Ed. Fervenza, 2005

Recordo que me falaras dun incidente de Nuria Espert o día da representación de Yerma na Coruña, cun individuo creo recordar que da casa “civil” de Franco.

“Si. O día da estrea na Coruña desa montaxe de Yerma, Noli e mais eu comemos na casa de Manolo Lourenzo e de Montserrat Modia con Nuria Espert, unha muller que me parecera dunha personalidade deslumbrante. Logo de falar moitas horas, sobre todo de teatro, fomos camiñando até o teatro Colón onde ía ter lugar a representación que comezaba ás once da noite. Ao chegar vimos que había moitos coches de policía e estrañounos. Era o mes de agosto, Franco estaba en Meirás e pensamos que podía tratarse dunha ameaza de bomba por parte dalgún grupo de extrema dereira ou algo polo estilo. Entramos ao teatro ás nove da noite e preguntamos se pasaba algo. A xente que estaba dentro non tiña noticia de nada especial. Acompañamos a Nuria até o seu camerino e, ao pouco tempo, alguén lle comunicou que un individuo da “casa civil de su excelencia” quería falar con ela. Nuria respondeu que no había problema e mostrou a súa curiosidade por tan inesperada como insólita visita. O individuo en cuestión díxolle máis ou menos que “dona Carmen Polo ía asistir á representación, que non podía comezar até que ela chegase e que, ao finalizar a mesma, Nuria debería entregarlle un ramo de flores que facilitarían da casa civil”. Nuria, aparentemente moi tranquila, contestou que, por suposto, esperaría a que chegase a “señora” para comezar a función, mais que ela non lle entregaba ningún ramo de flores. A resposta lacónica, fría, contundente e, por suposto, inesperada deixou atónito a aquel individuo que absolutamente “descolocado”, preguntou se algunha outra actriz podía entregar o ramo en cuestión. Nuria replicoulle que ela iso non o podía responder e que llo preguntase el ao resto do elenco. Nuria, dirixíndose a nós, comentou que ela non se prestaba a ese xogo porque lle parecía ofensivo e insultante entregarlle un ramo de flores, precisamente, á muller do principal responsábel do asasinato de Federico García Lorca. O caso é que pasadas as once e vinte, cando xa o malestar do público era evidente, un empregado do teatro Colón, acercouse até onde estaba Nuria e díxolle algo así como que chamarán da “casa civil de su excelencia”, que “doña Carmen no podía acudir y que, por lo tanto, podía dar comienzo el espectáculo. Logo a maxia da palabra de Federico fixo que o público desculpase aquel retraso, e ao finalizar a función, aplaudise entusiasmado.”

 popularizar o elitismo

Ti reivindicas o “elitismo”?

“Eu non estou seguro de que a estética sexa revolucionaria, como dicía Valle-Inclán, mais do que si estou convencido é de que a vulgaridade, en calquera das súas formas, sempre, sempre, é reaccionaria. E para combater a vulgaridade non se me ocorre mellor vacina que a estética. Pensemos nesa grande, nesa inmensa faunalia de mequetrefes que gozan de enorme popularidade e que cobran cantidades millonarias por dicir todo tipo de sandeces cada vez que asoman polas pantallas de televisión. Como eu, por suposto, non acredito nos “campos de rehabilitación”, creo que o mellor remedio consiste en inverter os termos e tratar de popularizar todo aquilo que, habitualmente, se considera “elitista”. Popularicemos a Dante, a Shakespeare, a Mozart, a Beethoven, a Hölderlin, a Goethe, a Chékhove, a Rosalía, a Kafka, a Valle-Inclán, a Federico García Lorca, a Pablo Neruda, a Virginia Woolf, a Cunqueiro, a Camus, a Margarite Yourcenar. E popularicemos tamén, como non! Aos nosos contemporáneos: a Xosé Luis Méndez Ferrín, a Antón Avilés de Taramancos, a Luísa Villalta…”

Teño escoitado diversas opinións túas a respecto da necesidade de crear en Galiza unha Editora Nacional, porén creo que xa non estaría de máis deixar constancia escrita desas opinión, xa que é un tema que ten xerado certa polémica.

“A creación da Editora Nacional considero que debería gozar dun interese prioritario se realmente pretendésemos ter unha auténtica independencia cultural a respecto doutros países do noso entorno. A estas alturas debería existir xa, como mínimo, unha rigorosa planificación editorial –contando co asesoramento e apoio dos especialistas correspondentes– para ir incorporando ao noso patrimonio todas as obras científicas, filosóficas, artísticas e literarias de carácter universal, desde Platón a Freud, pasando por Marx, Darwin, Dostoiewsky, Adorno, Sartre ou Joyce, por exemplo.

A Editora Nacional non obstaculizaría en nada as editoriais privadas, que, por suposto, deben existir e manter os seus propios criterios con absoluta independencia. E ao apoio institucional, o apoio da Administración, en suma, debería consistir básicamente, en mercarlles a estas editoras a cantidade de libros necesarios para cubrir, como mínimo, a rede de bibliotecas públicas. Quero engadir, a este respecto, que existe unha enorme confusión, ás veces interesada, cando se afirma que a Xunta merca libros –que é moi distinto– e, desa merca, hai que deducir o desconto que a propia Administración establece. Polo tanto carece de fundamento ese tópico de que en Galiza as editoriais viven do erario público.

O que digo da Editora Nacional é valido tamén –mutatis mutandis– para o Centro Dramático Galego, que, dadas as súas características, pode abordar un tipo de espectáculos que as compañías privadas, polo contrario, non poden asumir.”

Xosé Luna, Pepe Cáccamo, Francisco Pillado, Xosé Manuel Beiras e Miguel Anxo Fernán Vello Presentación No Pazo de Laiovento. Libraría Couceiro, 2007

Sobre a conveniencia de crear esta Editora non existe unanimidade entre as persoas que nos movemos no mundo do libro.

“Algunhas consideran, por exemplo, que sería preferíbel establecer convenios coas editoras xa existentes. Eu, a pesar de que entendo e comprendo moitas das razóns que esgrimen os partidarios desta opción, insito en reivindicar a súa necesidade por unha razón moi elemental: a Cultura –como a Sanidade ou o Ensino– é un Servizo Público. Polo tanto –e como conclusión– , se me opoño á existencia de convenios con clínicas ou colexios privados, non encontro argumentos para defender a excepcionalidade do secto editorial.”

Cal é a túa opinión a respecto da situación do mundo editorial non só en Galiza, senón nos países máis próximos ou máis influíntes do noso entorno.

“En La edición sin editores de André Schiffrin, libro que considero de obrigada lectura para todas as persoas que, dunha maneira ou doutra, se movan arredor do mundo do libro, di pouco máis ou menos (moitas das cousas escoiteillas con posterioridade a Ignacio Ramonet), que a lei do mercado converteuse nun condicionante editorial non só en occidente, senón tamén nos países outrora gobernados por partidos comunistas. Os grandes grupos internacionais foron absorvendo paulatinamente ás pequenas editoriais e unha vez adquiridas para “sanealas”, quere dicir, para facelas máis rendíbeis, fixeon desaparecer dos seus catálogos os títulos de máis prestixio e calidade, que eran, tamén, os que reportaban menores benedicios económicos. Nos EEUU, segundo este autor, o 80% dos libros publicados proceden de cinco grandes grupo financeiros, para os que, como é lóxico, priman os intereses comerciais sobre os intelectuais. Os libros especializados en literatura dramática ou en poesía ficaron reducidos, no últimos anos, ben aos círculos universitarios ou ben ás editoras de carácter testemuñal. A decisión de publicar un libro xa non corresponde aos editores, senón a un “comité editorial”, formado por individuos especializados en asuntos comerciais e financeiros. Ningunha destas grandes editoras publica un libro que non teña garantida unha venda mínima de vinte mil exemplares.

Se aplicamos este tipo de criterios a casos concretos, obteriamos os resultados seguintes: Miguel Hernández, un “poeta sen currículo académico”; Bertholt Brecht, un “dramaturgo declaradamente marxista” e Frank Kafka un autor que “os seus primeiros relatos editados non acadaron a suma de mil exemplares”, non poderían hoxe publicar os seus libros. Imaxínate, neste contexto, a situación dos homes e mulleres que escollen como vehículo de expresión literaria unha das chamadas “linguas minoritarias”… Por iso son necesarias apostas editoriais como Laiovento, Espiral Maior, Biblos, Rinoceronte ou a que ti mesmo dirixes, entre outras que hai polo país…”

Outra figura en vías de “extinción” é a dos libreiros.

“De feito, cada día é menor a profesionalización deste sector tan importante no mundo da cultura. Na actualidade, moitos dos lugares onde se venden libros están rexentados por vendedores que descoñecen o oficio e, agás, casos moi concretos, todas as librarias ofertan exactamente os mesmos produtos que, como non podía ser menos, coinciden cos libros recomendados nalgún dos moitos “suplementos de cultura” que se editan no país… Mais, volvendo á situación do mercado editorial en USA, no caso de que haxa librarías que practiquen unha “cultura de resistencia” e continuen a ofrecer libros politicamente incorrectos, o acoso por parte dos grupos financeiros non cesa até acabar con elas. Schiffrin sinala a este respecto como, dentro desa política de “acoso e derribo”, os grandes “holdings” abren, moi perto destas librarias “incontroladas”, grandes tendas de venda de libros que, finalmente, obrigan a cerrar a moitos deses negocios que non se “adaptan” ás circunstancias, xa que, entre outras cousas, non poden ofrecer a cantidade das grandes áreas nin poden tampouco rebaixar o seu prezo.”

Temos falado en moitas ocasións do negocio da guerra… Como ves o panorama actual do mundo?

“A industria armamentística e o negocio da guerra –de todas as guerras– son dous grandes escollos que temos nos camiño. Todo o que se produce neste caso armas ten por destino final o consumo. O contrario sería absurdo. E o que se fabrica masivamente, debe ter un uso masivo. Por iso proclamar a paz non é un atractivo bursátil ou económico… As persoas que pensamos que outro mundo é posíbel non podemos ficar caladas nin indiferentes fronte a todo o que está a pasar.

O panorama actual non é precisamente moi alentador. Malia todo, non podemos caer, tampouco no “adanismo” e pensar que o mundo comezou con nós –cos que agora estamos vivos– e que vai desaparecer coincidindo, tamén, coa nosa inevitábel desaparición física…

Os tempos que en que vivimos non son, en absoluto, peores que os pretéritos. A diferenza é que estos os padecemos e os pasados é historia. Creo que outro mundo é posíbel, pero debemos ter moi claro en que realidade nos movemos para non deixármonos manipular ou, polo menos, para que os efectos desa manipulación sexan menores. Cómpre rebelarse e facer todo o posíbel para que non se consume o triunfo da “barbarie”, o noso principal compromiso consiste en actuar e se algún día –ben os que pensan como nós ou ben os que, nesa mesma liña, nos sucedan– somos derrotados, que a nosa derrota sirva, polo menos, como dicía Brecht, para que “os espectadores (os que non actuaron, en definitiva) se avergoncen”. Se eu, malia todo o que digo, non albergase unha miga de esperanza, buscaría por elemental coherencia, como na obra de Beckett, “algún camiño no campo, cunha árbore” e sentaríame á espera de Godot… Á espera da “nada” en definitiva.”

Francisco Pillado e Xosé Luna. Hotel Trip María Pita, 2000