O verbo (III)
Verbos con alternancias vocálicas na raíz
Neste apartado veremos unha serie de alternancias vocálicas nalgunhas persoas do presente de indicativo e tamén no presente de subxuntivo. Ao se produciren estas alternancias nestes dous tempos, dos máis regulares dos paradigmas verbais, non soen considerarse como verbos irregulares, dado que nos demais tempos son totalmente regulares; por isto os encontraremos con diferentes denominacións como ás veces “verbos semirregulares”… As alternancias, como veremos a seguir, non sempre son gráficas xa que ás veces simplemente son variacións fonéticas.
Verbos en -ER
Estes verbos que leven “e” (beb-er, conced-er…) ou “o” (com-er…) como última vogal da raíz soen presentar unha alternancia simplemente fonética, presentando un “e” aberto (/ε/) ou un “o” aberto (/כ/) nas 2ª e 3ª persoas do singular e na 3ª do plural do presente de indicativo.
CONCEDER |
COMER |
|
Presente de Indicativo |
conced-o (/e/) conced-es (/ε/) conced-e (/ε/) conced-emos conced-edes conced-en (/ε/) |
com-o (/ο/) com-es (/כ/) com-e (/כ/) com-emos com-edes com-en (/כ/) |
Con todo, tamén existen verbos deste tipo que, por razóns de evolución histórica, tamén presentan “o” aberto e “e” aberto na primeira persoa do singular do mesmo tempo (querer, quecer… poder…)
Exemplos:
-Podo os repinaldos cando podo e non cando quero.
-Sempre que poden, beben un bo godello.
Verbos en -IR
A maior parte dos verbos da terceira conxugación van manter inalterada a última vogal da raíz en toda a súa conxugación. Isto sempre ocorrerá cando esta última vogal é “a” ou “i” (partir, invadir… vivir, dividir…)
Verbos en -IR que presentan “e” como última vogal da raíz
Estes verbos van presentar dous tipos de alternancia vocálica. Por un lado haberá unha serie deles que van trocar o “e” por un “i” soamente nas 1ª, 2ª e 3ª persoas do singular e na 3ª do plural do presente de indicativo e en todo o presente de subxuntivo, así como na correspondente forma do imperativo (pedir, competir, espir, vestir…)
ESP-IR
Presente de indicativo |
Presente de subxuntivo |
Imperativo |
ispo ispes ispe espimos espides ispen |
ispa ispas ispa ispamos ispades ispan |
ispe
espide |
-Cando ispas ao rapaz non esquezas de antes mirar se lle quedan algúns alfinetes dos que usan para ganduxar a roupa.
-A nena ispe a boneca con moito aloumiño…
Por outro lado vai haber cinco verbos (servir, seguir, sentir, mentir e ferir así coma os seus derivados e compostos) que van trocar o “e” por “i” na primeira persoa do presente de indicativo, en todo o presente de subxuntivo e na correspondente forma do imperativo; e levarán un “e” aberto (/ε/) nas 2ª e 3ª persoas do singular e na 3ª do plural do presente de indicativo.
SENT-IR
Presente de indicativo |
Presente de subxuntivo |
Imperativo |
sinto sentes sente sentimos sentides senten |
sinta sintas sinta sintamos sintades sintan |
sinte
sentide |
-Ela mente descaradamente cando di que non sabe o que é unha androlla.
-Din que senten demasiado balbordo co parladoiro que hai no quinteiro…
Verbos en -IR que presentan “u” como última vogal da raíz
A maior parte destes verbos soen manter inalterado o “u” ao longo de toda a conxugación (discutir, diminuír, fluír, rustrir, tupir, unxir, urxir, zurcir…).
Pero, por outra banda, hai unha serie destes verbos, menos numerosa, que trocan o “u” por un “o” aberto nas 2ª e 3ª persoas do singular e na 3ª do plural do presente de indicativo, nada máis.
DURM-IR
Presente de indicativo |
Presente de subxuntivo |
Imperativo |
durmo dormes dorme durmimos durmides dormen |
durma durmas durma durmamos durmades durman |
durme
durmide |
De igual maneira ca este verbo conxúganse: acudir, bulir (rebulir), cubrir (e derivados), cumprir (só co significado de “ser necesario” e non co significado de “completar”), cuspir, engulir, fundir (co significado de “render” e non co significado de “derreter”), fuxir, lucir (e derivados), mulir, muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir (e derivados), tusir, ulir, urdir, xunguir, xurdir.
Exemplos:
-Sempre que acoden á romaría mercan algunha peza de ourivaría.
-Sofre demasiado cando ve como moxen ás vacas.
-Por que sempre toses cada vez que che fan ñáñaras?…
Fraseoloxía
*”Ter máis antollos ca unha preñada” (ser unha persoa moi antolladiza)
*”Ser coma unha gaita sen fol” (ser unha persoa demasiado inútil ou algo sen valor)
*”Ter un corazón coma unha seda” (ser unha persoa moi boa, moi humilde…)
*”Correr as noticias coma a pólvora” (que algo circula de boca en boca axiña)
*”Andar coma pisando ovos” (andar moi lento/-a ou con moito tino)
*”Arrenegar coma do demo” (rexeitar algo con decisión)