Sufixos e terminacións (II)
-EO, -EU e -AO, -AU
Rematan en -EO palabras como ceo, receo, veo, freo… ás que se lles incorporan moitas palabras de entrada recente como áureo, petróleo, xacobeo, fideo…
Pero rematan en -EU as seguintes palabras antigas: chapeu, romeu, sandeu (feminino sandía), xubileu, xudeu (feminino xudía).
Rematan en -AO: arao, cacao, callao, grao, peirao, vao…
Pero rematan en -AU: bacallau e pau.
-US, UM, -O
Na adaptación das palabras latinas rematadas en -US e -UM ao galego teriamos que agardar a terminación -O, mais hai moitas palabras que se mantiveron no noso idioma sen se adaptar, como poden ser:
–campus, corpus, ómnibus, virus; álbum, médium, súmmum, quórum…
Pero rematarán en -O:
–currículo, espírito, ímpeto, memorando, referendo e tribo.
-INO, -INA e -IÑO, -IÑA
Nas palabras máis antigas, nas chamadas patrimoniais, acharemos as terminacións -IÑO, -IÑA.
Exemplos:
–andoriña, campiña, campesiño, comiño, menciña, veciño, pergamiño…
Tamén poderiamos engadir a este grupo a palabra mesquiño que deriva do árabe e non do latín.
Pero nos préstamos de entrada máis recente vanse manter as terminacións -INO, -INA.
Exemplos:
-asasino, aspirina, bovino, casino, divino, doutrina, esquina, medicina…
Polo tanto cómpre termos moito coidado porque moitas veces trocamos estas terminacións e terminamos caendo en hiperenxebrismos como *esquiña, *diviña…
-E
Podemos dicir dunha maneira practicamente xenérica que no noso idioma non aparecerá a terminación *-EN (salvando un par de excepcións que mencionaremos ao final) sexa cal sexa a procedencia da palabra (do latín, galicismos…)
-virxe, orde, imaxe, feluxe…
-crime, exame, costume…
-homenaxe, liñaxe…
-abdome, ditame, réxime, xerme…
-glute, lique, pole, seme.
Soamente teriamos como excepcións as palabras: lumen e dolmen.
-ÓN / Feminino -ONA, -OA
Teremos que van formar o feminino en -OA unha serie de substantivos e adxectivos en que non poderiamos considerar a -ÓN como un sufixo.
Exemplos:
-anfitrión / anfitrioa, bretón / bretoa, campión / campioa, ladrón / ladroa, león / leoa, patrón / patroa…
Polo seu emprego moi abundante tamén poderiamos facer o feminino de ladrón como ladra.
Farían o feminino en -ONA palabras en que esta terminación é un aumentativo ou pexorativo.
Exemplos:
-mullerona, abusona, acusona, faltona, preguntona…
Existe ademais un grupo de palabras con terminación -ON átona.
Exemplos:
-canon, décathlon, neon, párkinson, radon…
O anglicismo Nylon adaptámolo ao galego como Nailon.
Fraseoloxía:
*”Andar ás apalpadelas” (axudarse do tacto para localizar unha cousa)
*”Achegar a brasa á súa sardiña” (facer que algo se adapte á conveniencia de quen o realiza)
*”Andar / estar na horta e non ver as verzas” (Andar despistado ou non se decatar de nada)
*”Andar a mantido” (Que se ten dereito á comida)
*”Ser fino coma un rato” (Ser moi esperto ou dilixente)
*”Estar negro coma unha trepia” (Estar moi sucio)